Ảnh hưởng của bọ phấn trắng đến cây trồng

1. Tổng quan về bọ phấn trắng
Bọ phấn trắng lớn hay rầy phấn trắng, tên khoa học Aleurodicus dispersus, là một loài một loại côn trùng cánh nửa trong họ Aleyrodidae, phân họ Aleurdicinae và thuộc bộ Hemiptera. Chúng được Dale Alan Russell miêu tả khoa học đầu tiên năm 1965.
Chúng nổi bật với kích thước nhỏ gọn – chỉ từ 0,75 đến 2mm chiều dài và sải cánh rộng từ 1,1 đến 2mm, cùng với lớp phấn trắng bao phủ toàn thân. Bọ phấn trắng là một loại côn trùng phổ biến, đặc biệt phát triển mạnh trong thời tiết ít mưa, nhiệt độ cao và độ ẩm thấp, như trong giai đoạn chuyển từ mùa mưa sang mùa nắng hay trong các tháng hạn hán như tháng 6 và tháng 7.
Vòng đời của bọ phấn trắng:
Vòng đời của bọ phấn trắng bao gồm bốn giai đoạn chính:

Trứng: Con cái đẻ từ 14 đến 26 trứng theo hình xoắn ốc ở mặt dưới lá. Trứng có màu vàng hoặc nâu vàng và được bảo vệ bởi lớp vỏ sáp. Thời gian ủ trứng kéo dài từ 5 đến 8 ngày.
Ấu trùng: Gồm ba tuổi. Tuổi 1 kéo dài 3–4 ngày, ấu trùng mới nở có hình bầu dục, mắt đỏ và chưa có lông phấn. Tuổi 2 và 3 kéo dài 2–3 ngày mỗi tuổi, ấu trùng bám chặt vào lá, mất chân và phủ lớp phấn mỏng.
Nhộng: Giai đoạn này kéo dài từ 2 đến 4 ngày. Nhộng có hình bầu dục, thân màu trắng đục hoặc hơi vàng, vỏ cơ thể cứng cáp hơn. Khi trưởng thành, vỏ nhộng nứt ra hình chữ T để bọ phấn trắng chui ra.
Thành trùng: Có hình dáng giống bướm nhỏ với hai cặp cánh màu trắng. Ban đầu, cánh yếu và trong suốt, nhưng sau khi khô, chúng trở nên cứng cáp và có thể bay được. Kích thước và màu sắc có thể khác nhau giữa con đực và con cái.

2. Tập tính và ảnh hưởng của bọ phấn trắng đến cây trồng?
2.1. Tập tính của bọ phấn trắng
Bọ phấn trắng thể hiện nhiều tập tính phức tạp, góp phần vào khả năng gây hại và lan truyền của chúng:

Tính đa ký chủ (Polyphagy): Một trong những đặc điểm nổi bật của Bemisia tabaci là khả năng ký sinh trên một phạm vi rất rộng các loài thực vật, bao gồm hơn 600 loài thuộc nhiều họ thực vật khác nhau. Tính đa ký chủ này cho phép chúng tồn tại và phát triển quanh năm, dễ dàng di chuyển từ cây trồng này sang cây trồng khác.
Sinh sản: Bọ phấn trắng sinh sản hữu tính và vô tính (trinh sản). Con cái đẻ trứng rải rác hoặc thành từng cụm nhỏ ở mặt dưới lá non. Trứng rất nhỏ, hình bầu dục và thường có một cuống ngắn gắn vào bề mặt lá. Vòng đời của bọ phấn trắng bao gồm các giai đoạn: trứng, ấu trùng (có 4 tuổi), nhộng giả (puparium) và trưởng thành. Thời gian phát triển của mỗi giai đoạn phụ thuộc vào nhiệt độ và ký chủ.
Di chuyển: Bọ phấn trắng trưởng thành có khả năng bay yếu, thường di chuyển bằng cách bám vào gió hoặc lây lan qua các hoạt động canh tác của con người, vận chuyển cây giống và các vật liệu thực vật khác. Ấu trùng ít di chuyển, thường bám cố định vào bề mặt lá để hút nhựa cây.
Tập tính sống bầy đàn: Ấu trùng và trưởng thành thường tập trung thành quần thể lớn ở mặt dưới lá, đặc biệt là các lá non. Điều này dẫn đến sự gây hại tập trung và nghiêm trọng trên các bộ phận non của cây.
Bài tiết chất thải: Trong quá trình hút nhựa cây, bọ phấn trắng bài tiết ra một lượng lớn chất thải ngọt gọi là “honeydew”. Chất này tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nấm muội đen (sooty mold), làm giảm khả năng quang hợp của cây.
Khả năng kháng thuốc: Do vòng đời ngắn, khả năng sinh sản nhanh và tính đa ký chủ, bọ phấn trắng rất dễ phát triển khả năng kháng lại các loại thuốc trừ sâu, gây khó khăn trong công tác quản lý dịch hại.

2.2. Ảnh hưởng của bọ phấn trắng đến cây trồng
Sự gây hại của bọ phấn trắng có thể gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến sự sinh trưởng và phát triển của cây trồng, dẫn đến giảm năng suất và chất lượng nông sản:
Cả ấu trùng và trưởng thành đều chích hút nhựa cây, làm suy yếu cây, giảm khả năng sinh trưởng và phát triển. Khi mật độ bọ phấn trắng cao, cây có thể bị vàng lá, rụng lá, chùn ngọn và thậm chí chết cây non.

Bọ phấn trắng là một vector quan trọng truyền nhiều loại virus gây hại nghiêm trọng cho cây trồng, đặc biệt là các Geminivirus. Việc truyền virus có thể diễn ra trong thời gian ngắn khi bọ trưởng thành chích hút cây bệnh và sau đó di chuyển sang cây khỏe.
Các bệnh virus do bọ phấn trắng truyền thường gây ra các triệu chứng như khảm lá, xoăn lá, vàng lá, lùn cây, làm giảm đáng kể năng suất và phẩm chất nông sản. Ví dụ, trên cà chua, bọ phấn trắng là vector truyền bệnh virus xoăn vàng lá cà chua

Gây nấm muội đen, chất thải “honeydew” do bọ phấn trắng bài tiết tạo môi trường thuận lợi cho nấm muội đen phát triển. Lớp nấm đen bao phủ bề mặt lá làm giảm diện tích quang hợp, ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất và làm giảm sức sống của cây. Ngoài ra, nấm muội đen còn làm giảm giá trị thẩm mỹ của các loại cây cảnh và làm bẩn quả.
Ảnh hưởng đến quá trình quang hợp, việc hút nhựa và sự phát triển của nấm muội đen đều làm giảm khả năng quang hợp của cây, dẫn đến giảm sản lượng và chất lượng nông sản.

Giảm chất lượng nông sản, sự hiện diện của bọ phấn trắng và chất thải của chúng trên quả và các bộ phận thu hoạch khác có thể làm giảm giá trị thương phẩm của nông sản.
3. Các điều kiện thuận lợi để bọ phấn phát triển

Các yếu tố ảnh hưởng	Tác động đến bọ phấn
Nhiệt độ	– Nhiệt độ cơ thể chúng phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường xung quanh. Nhiệt độ 25–30°C thích hợp cho phát triển và sinh sản nhanh – Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, ở nhiệt độ cao hơn ngưỡng tối ưu, tốc độ phát triển có thể giảm do các enzyme bị biến tính hoặc các quá trình sinh lý bị rối loạn. Ngược lại, nhiệt độ quá thấp sẽ làm chậm quá trình phát triển, thậm chí gây chết.
Độ ẩm	Độ ẩm môi trường quan trọng cho sự hydrat hóa và tỷ lệ sống sót của trứng, ấu trùng bọ phấn (đặc biệt giai đoạn non trẻ). Độ ẩm cao vừa có thể tạo điều kiện cho nấm bệnh, vừa giúp bọ phấn duy trì độ ẩm. Độ ẩm thấp gây khô trứng và ấu trùng. Mức ẩm tối ưu cho bọ phấn thường ở mức trung bình đến cao.
Nguồn thức ăn	– Những cây có hàm lượng đường, axit amin và các chất dinh dưỡng khác cao thường là nguồn thức ăn lý tưởng cho bọ phấn, thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng và khả năng sinh sản cao. – Chất lượng và số lượng dịch cây mà chúng hấp thụ trực tiếp ảnh hưởng đến khả năng sinh trưởng, phát triển và sinh sản.
Ánh sáng	– Ánh sáng, đặc biệt là quang chu kỳ có thể ảnh hưởng đến các quá trình phát triển và sinh sản của bọ phấn trắng – Cường độ ánh sáng cũng có thể ảnh hưởng đến sức khỏe của cây chủ, gián tiếp tác động đến nguồn thức ăn của bọ phấn.
Các loài thiên địch	– Thiên địch (bọ rùa, ong ký sinh…) đóng vai trò then chốt trong việc khống chế bọ phấn. Thiếu vắng thiên địch tạo điều kiện cho bọ phấn bùng phát. – Việc sử dụng thuốc trừ sâu hóa học phổ rộng không chọn lọc có thể tiêu diệt cả thiên địch, dẫn đến sự bùng phát trở lại của quần thể bọ phấn

4.Các biện pháp phòng trừ bọ phấn trắng
4.1. Biện pháp canh tác – sinh thái (Agroecological management)
– Luân canh cây trồng hợp lý: Tránh trồng liên tục các cây mẫn cảm như cà chua, ớt, đậu… nhằm cắt đứt vòng đời và nguồn ký chủ của bọ phấn trắng.
– Trồng cây bẫy (trap crop): Một số cây như cải dầu (Brassica napus) có thể thu hút bọ phấn trắng, từ đó tập trung mật số để xử lý cục bộ.
– Vệ sinh đồng ruộng: Thu gom và tiêu hủy tàn dư cây trồng sau thu hoạch, làm sạch cỏ dại là nơi trú ẩn lý tưởng của bọ phấn trắng.

– Che phủ đất bằng màng phủ nông nghiệp: Màng phủ bạc giúp phản xạ ánh sáng làm rối loạn hoạt động tìm ký chủ của côn trùng, đồng thời hạn chế cỏ dại.

4.2. Biện pháp sinh học (Biological control)
Sử dụng thiên địch:
Ong ký sinh Encarsia formosa là loài ong ký sinh trứng và nhộng của bọ phấn trắng. Biện pháp này đặc biệt hiệu quả trong nhà kính, nhà lưới.

Các loài bọ rùa (Coccinellidae) và bọ cánh ren (Chrysoperla carnea) cũng là thiên địch ăn ấu trùng và trứng của bọ phấn trắng.

Sử dụng chế phẩm sinh học:

Nấm entomopathogenic như Beauveria bassiana, Lecanicillium lecanii có khả năng gây bệnh và tiêu diệt bọ phấn trắng một cách tự nhiên, không gây hại cho môi trường và sinh vật có ích.
Sử dụng dầu neem (Azadirachtin) – chiết xuất từ cây neem Ấn Độ có tác dụng ức chế hoạt động ăn uống, sinh sản và phát triển của côn trùng.

4.3. Biện pháp hóa học (Chemical control)
Việc sử dụng thuốc BVTV cần tuân thủ nguyên tắc 4 đúng (đúng thuốc, đúng nồng độ, đúng lúc, đúng cách) để đảm bảo hiệu quả và hạn chế kháng thuốc.
Một số hoạt chất khuyến cáo sử dụng:
+ Nhóm neonicotinoid: Imidacloprid, Acetamiprid, Thiamethoxam – có tác động lên hệ thần kinh trung ương của côn trùng.
+ Nhóm insect growth regulators (IGRs): Pyriproxyfen, Buprofezin – ức chế quá trình phát triển của ấu trùng.
+ Nhóm avermectin: Abamectin, Emamectin benzoate – độc tố có nguồn gốc sinh học, ít ảnh hưởng đến thiên địch.
Lưu ý: Không nên sử dụng một hoạt chất lặp lại liên tục nhiều lần trong một vụ để tránh hình thành tính kháng thuốc. Ưu tiên phối hợp và luân phiên các hoạt chất khác nhóm.
4.4. Biện pháp vật lý – cơ học (Mechanical – physical control)
– Dùng bẫy màu vàng (yellow sticky traps): Bọ phấn trắng bị thu hút mạnh bởi màu vàng. Bẫy dính giúp phát hiện và kiểm soát mật độ sâu hại ở giai đoạn sớm.
– Phun nước mạnh lên tán cây: Có thể giúp rửa trôi ấu trùng và trưởng thành, giảm mật số bọ phấn trong điều kiện mật độ thấp.
5. Một số lưu ý khi phòng trừ bọ phấn trắng trên cây trồng:
– Theo dõi sớm, kiểm tra mặt dưới lá, dùng bẫy dính màu vàng để phát hiện và kiểm soát mật số bọ phấn sớm.
– Áp dụng IPM, kết hợp biện pháp canh tác, sinh học, vật lý và hóa học một cách hợp lý để quản lý bọ phấn trắng hiệu quả, bền vững.
– Chọn đúng thuốc đặc trị, luân phiên hoạt chất, không lạm dụng thuốc hóa học để tránh kháng thuốc và bảo vệ thiên địch.
– Bảo vệ thiên địch, hạn chế thuốc phổ rộng, khuyến khích sử dụng ong ký sinh, bọ cánh ren, nấm xanh (Metarhizium), nấm trắng (Beauveria).
– Bón phân cân đối, không dư đạm, tăng cường phân hữu cơ giúp cây tăng sức đề kháng sâu bệnh.
– Làm sạch tàn dư cây trồng, che phủ đất bằng màng bạc để cắt nguồn trú ngụ và gây rối định hướng bay của bọ phấn.
– Bọ phấn trắng là môi giới truyền virus xoăn lá, vàng lá… nên cần phòng từ đầu vụ, tránh để dịch bùng phát.
Một số sản phẩm phòng trừ bọ phấn trắng của công ty TNHH NNCNC Đức Thành, bà con có thể tham khảo: