Thiên địch – “lá chắn tự nhiên” giúp cây trồng khỏe mạnh, không cần lạm dụng thuốc

Khám phá các loại thiên địch có lợi trong nông nghiệp: bọ cánh cam, bọ ngựa, ong ký sinh, kiến vàng và kiến ba khoang. Chúng không chỉ tiêu diệt sâu bệnh mà còn giúp cân bằng hệ sinh thái, bảo vệ cây trồng an toàn và bền vững.

1. Bọ rùa

Phân loại ngắn: họ Coccinellidae; bao gồm nhiều chi và loài (ví dụ Coccinella septempunctata, Hippodamia convergens).
Hình thái: cơ thể hình vòm , kích thước ~1–10 mm tuỳ loài; màu sặc sỡ (đỏ, vàng, cam) thường có đốm đen – tuy nhiên màu và số đốm không nhất thiết nhận dạng loài chính xác.

Hành vi ăn mồi & thức ăn mục tiêu: cả ấu trùng và trưởng thành đều bắt mồi tích cực. Ưa thích rệp sáp, bọ trĩ, trứng nhộng của sâu bướm, một số loài còn ăn nhện nhỏ. Một con bọ cánh cam có thể ăn hàng chục đến hàng trăm con rệp trong đời tùy loài và điều kiện.

Dấu hiệu hiện diện & giám sát: quan sát trực tiếp trên chùm rệp; tìm ấu trùng giống “con sâu” kéo dài màu đen/ xám, quan sát điểm tụ về mùa đông (nhiều loài trú đông tập trung).

Vai trò trong IPM: thiên địch tổng hợp chống rệp rất hiệu quả trong nhiều hệ thống cây trồng – đặc biệt khi mật số rệp vừa phải (không quá thấp, vì bọ cần nguồn thức ăn) và khi nông dân hạn chế dùng thuốc phổ trừ. Bọ cánh cam thường được coi là “đại diện sạch” cần bảo tồn trong canh tác.

Lưu ý & khuyến nghị: nên hạn chế thuốc diện rộng, bảo tồn dải hoa cung cấp mật/pollen; khi mua/ thả bọ cánh cam thương mại cần lưu ý loài phù hợp vùng và rủi ro ngoại lai (một số loài ngoại lai có thể cạnh tranh loài bản địa).

2. Bọ ngựa

Phân loại ngắn: bộ Mantodea; ~2.300 loài toàn cầu, kích thước và màu sắc biến thiên lớn (xanh, nâu, xám).

Hình thái: cơ thể kéo dài, đầu tam giác có thể xoay được, mắt kép lớn, 2 chi trước raptor (raptorial) dài, có gai bắt mồi; chân sau để di chuyển. Giữa các loài có nhiều biến đổi thích nghi ngụy trang (mô phỏng lá, cành).

Hành vi ăn mồi & thức ăn mục tiêu: là kẻ săn mồi phục kích – bắt mồi bằng chi trước nhanh như chớp. Thức ăn rất đa dạng: sâu bướm, bọ, ruồi, châu chấu, đôi khi cả chim nhỏ, dơi hoặc cá ở một vài loài lớn. Chúng không phân biệt “thiên địch hữu ích” – nghĩa là có thể ăn ong thụ phấn hoặc các thiên địch khác.

Dấu hiệu hiện diện & giám sát: dễ thấy trên cây cỏ, hoa vào mùa ấm; vỏ ootheca dính trên thân cây là dấu hiệu chắc chắn từng có mantid sinh sống. Cá thể trưởng thành nhìn dễ nhận biết nhờ tư thế “chắp tay”.

Vai trò trong IPM & hạn chế: bọ ngựa là kẻ săn mồi tổng quát, đóng góp kiểm soát sâu di chuyển ở vườn nhỏ/vườn gia đình; nhưng không phải giải pháp chuyên biệt cho dịch lớn vì chúng ăn tạp, có tỉ lệ ăn đồng loại cao (cannibalism), và không tìm kiếm mồi hàng loạt như những thiên địch chuyên biệt. Vì vậy bọ ngựa phù hợp là thành phần bổ sung trong cộng đồng thiên địch chứ không nên dựa hoàn toàn vào chúng.

Lưu ý & khuyến nghị: khuyến khích giáo dục nông dân biết lợi/hại; không khuyến cáo thả ồ ạt mantids thương mại để thay thế các chiến lược IPM chuyên biệt.

3. Ong ký sinh

Phân loại ngắn: phần lớn thuộc bộ Hymenoptera; nhóm rất đa dạng, nhiều loài chuyên hóa cao với một hoặc vài vật chủ.

Hình thái: kích thước cực đa dạng – từ rất nhỏ (Trichogramma, <1 mm) đến ong dài vài mm – cm. Thường mảnh, vòi đẻ phát triển để đặt trứng vào/ lên vật chủ.

Hành vi ăn mồi & mục tiêu: rất chuyên biệt: có loài ký sinh rệp, loài ký sinh trứng sâu ký sinh nhộng sâu bướm, ký sinh trứng bọ cánh cứng… Khi vật chủ bị ký sinh, dấu hiệu thường thấy là “nhộng/ xác biến dạng.

Vai trò trong IPM: ong ký sinh là nhóm rất quan trọng và hiệu quả trong chương trình kiểm soát sinh học – nhiều loài đã được nuôi và thả hàng loạt) để giảm sâu trong cây trồng thương mại. Chúng thường là công cụ chính trong IPM và sản xuất hữu cơ khi được bảo tồn hoặc bổ sung đúng cách.

Lưu ý & khuyến nghị: bảo tồn dải hoa và tránh thuốc độc phổ là then chốt; khi mua/ thả ong ký sinh cần đảm bảo chủng loài phù hợp với vật chủ mục tiêu và được cung cấp bởi nhà cung cấp uy tín.

4. Kiến vàng/ kiến có lợi

Phân loại ngắn: họ Formicidae; rất đa dạng. Ở vùng nhiệt đới

Hành vi ăn mồi & thức ăn mục tiêu: kiến săn mồi theo đội hình, tấn công hàng loạt các ấu trùng, sâu non, nhộng và các côn trùng nhỏ. Một số loài kiến cũng chăn nuôi rệp/bọ sáp lấy mật hành vi này tạo mối quan hệ cộng sinh với rệp và có thể làm tăng dịch rệp.

Dấu hiệu hiện diện & giám sát: tổ trên cây, đường mòn kiến đông đúc trên thân/cành, quan sát kiến đang vây quanh chùm rệp hoặc bắt mồi. Cần xác định loài (săn mồi hay nuôi rệp) để đánh giá tác động.

Vai trò trong IPM – hai mặt lợi/hại: trong nhiều cây ăn quả nhiệt đới (xoài, điều, nhãn, cam), kiến vàng làm giảm sâu lá và sâu đục quả, từng được ứng dụng như “biện pháp sinh học tự nhiên” thay thế thuốc. Tuy nhiên nếu kiến đó bảo vệ rệp chúng sẽ giữ rệp sống và làm suy yếu thiên địch khác (ong ký sinh, bọ cánh cam)..

5. Kiến ba khoang

Đặc điểm:

• Còn gọi là bọ cánh nhẵn, bọ đen đỏ, kiến khoang độc.
• Cơ thể thon dài (0,7–1 cm), có 3 khoang rõ rệt: đầu và đuôi đen, bụng đỏ cam.
• Hoạt động mạnh vào ban đêm, ưa ánh sáng, thường bay vào nhà hoặc khu vực có đèn sáng.

Tác dụng có lợi trong nông nghiệp:Là thiên địch rất hiệu quả của rầy nâu, rầy xanh, sâu cuốn lá, sâu đục thân lúa và nhiều loài sâu hại khác. Cả ấu trùng và trưởng thành đều săn mồi tích cực, góp phần kiểm soát dịch hại tự nhiên trên ruộng lúa, rau màu.

Cảnh báo an toàn:

• Cơ thể kiến ba khoang có chứa độc tố Pederin — khi dính vào da có thể gây phỏng rát, sưng đỏ, nổi mụn nước.
• Tuy nhiên, chỉ độc với người, không độc với cây trồng.

Cách nhận biết và xử lý:

• Nếu thấy kiến ba khoang, không dùng tay đập hoặc chà xát, mà thổi hoặc gạt nhẹ để tránh chất độc dính da.
• Khi tiếp xúc phải rửa sạch vùng da bằng xà phòng, bôi thuốc chống viêm nếu bị tổn thương.

Cách bảo tồn hợp lý: Không phun thuốc trừ sâu tràn lan, đặc biệt vào ban đêm. Duy trì cân bằng sinh thái trong ruộng để kiến ba khoang phát triển tự nhiên