Sâu vẽ bùa – Tác hại & Quản lý trên cây có múi

Sâu vẽ bùa là một trong những loài gây hại nguy hiểm cho cây trồng. Những lá bị sâu vẽ bùa gây hại bị co lại, biến dạng, quăn queo, ảnh hưởng đến khả năng sinh trưởng và phát triển của cây trồng.

1. Giới thiệu về sâu vẽ bùa gây hại

Sâu vẽ bùa (Phyllocnistis citrella) là một loài sâu nhỏ, thường gặp trên các cây có múi như cam, quýt, bưởi, chanh… Chúng gây hại chủ yếu ở lá non và đọt non, tạo thành những đường ngoằn ngoèo màu trắng bạc dưới mặt lá – nhìn như “vẽ bùa”, vì thế mới có tên gọi này.

Loài sâu này phát sinh mạnh vào thời kỳ cây ra đọt non (thường vào mùa xuân và đầu mùa mưa). Nếu không được phòng trừ kịp thời, sâu có thể làm lá non biến dạng, giảm khả năng quang hợp, cây còi cọc, và còn tạo điều kiện cho bệnh loét vi khuẩn xâm nhập.

2. Đặc điểm và vòng đời của sâu vẽ bùa

Sâu vẽ bùa (Phyllocnistis citrella Stainton) thuộc họ Gracillariidae, bộ Lepidoptera (cánh vảy). Đây là loài ngài nhỏ nhưng gây hại rất nghiêm trọng cho cây có múi, đặc biệt là bưởi và cam non. Sâu vẽ bùa có bốn giai đoạn sống: trứng, sâu non, nhộng và thành trùng.

Trứng: Hình bầu dục, kích thước 0,3 – 0,4mm. Trứng khi mới đẻ trong suốt, gần nở chuyển sang màu trắng vàng. Giai đoạn trứng trong 1 – 6 ngày. Thường được đẻ đơn lẻ ở mặt dưới của lá non hoặc gần ngọn đọt non – nơi mô lá còn mềm, dễ đục.

Sâu non – Giai đoạn gây hại chính: Mình bẹt, không chân (hoặc rất nhỏ), đầu nhỏ, thân dần to. Khi mới nở khoảng 0,5 mm, sau phát triển có thể dài ~ 4 mm, màu xanh nhạt hoặc vàng nhạt. Giai đoạn này diễn ra trong 4 – 10 ngày. Khi ăn, chúng thường di chuyển thành đường vòng khúc khuỷu, khiến lá bị phồng rộp, cong queo hoặc xoắn lại, đặc biệt ở mép lá.

Nhộng: được bao bọc trong lớp kén, dài khoảng 2 – 3 mm, màu vàng nâu. Có các u lồi hai bên thân, mỗi đốt có một u, có thể có sợi lông nhỏ. Nhộng thường hình thành trên mép lá hoặc ở cuối đường đục, hoặc có thể rớt xuống phía dưới lá.

Sâu trưởng thành: Là một loại ngài nhỏ, có kích thước dài 2 – 3mm. Toàn thân con ngài có màu vàng nhạt phớt ánh bạc, cánh trước có hình lá liễu, cánh sau nhỏ như hình kim, cả hai cánh đều có rìa lông dài. Giai đoạn này kéo dài 7 – 10 ngày.

Thời gian phát triển và điều kiện phát sinh

• Trong điều kiện thích hợp (nhiệt độ 25–30°C, ẩm độ cao), một vòng đời chỉ kéo dài khoảng 2–3 tuần.
• Ở miền Bắc Việt Nam, sâu xuất hiện quanh năm nhưng gây hại mạnh nhất vào các đợt cây ra đọt non, thường rộ vào tháng 3–4 và 8–10.
• Cây bưởi non, cây vườn ươm, và vườn đang đâm lộc non là đối tượng bị tấn công nặng nhất.

3. Tập tính sinh thái và điều kiện phát sinh

Sâu vẽ bùa gây hại quanh năm, tuy nhiên tập trung gây hại mạnh vào tháng 7,8,9 do thời điểm này cây ra đọt non nhiều, nguồn thức ăn dồi dào. Điều kiện thuận lợi để sâu gây hại thường là nhiệt độ từ 23 – 29 độ C, độ ẩm từ 85 – 90%.

Sâu vẽ bùa thường gây hại trên các chồi và lá non. Ngay khi lá non vừa ra, ấu trùng sâu mới nở đục chui qua lớp biểu bì của lá để ăn phần mô mềm trong lá, ăn đến đâu biểu bì lá phồng đến đấy, tạo thành đường hầm ngoằn ngòeo.

4. Tác hại trên cây có múi

Trên lá non: ấu trùng tạo đường hầm dưới biểu bì lá, làm lá cuộn, méo mó, giảm diện tích quang hợp, làm chậm/ suy yếu sinh trưởng của cây non. Quan sát lá non: xuất hiện các đường đục ngoằn ngoèo, màu sáng bạc hoặc trong suốt dọc theo mô lá; lá có thể cuộn hoặc biến dạng. Trên mặt lá có thể thấy nhộng nhỏ dính nơi mép đường đục.

Trên chồi non và bộ khung cây non: gây chậm tăng trưởng, làm kém phát triển lóng và cành; trên cây vườn ươm và cây mới trồng, tổn thất có thể nặng, ảnh hưởng đến tạo tán và năng suất tương lai.

Tăng nguy cơ nhiễm bệnh: Khi sâu tấn công, cây sẽ xuất hiện nhiều vết thương, tạo điều kiện cho vi khuẩn và nấm xâm nhập. Cây bị sâu vẽ bùa sẽ mất sức đề kháng tự nhiên, dễ mắc các bệnh khác. Sâu vẽ bùa không chỉ làm yếu cây mà còn là tác nhân truyền bệnh cho các cây khác trong vườn.

Tác động kinh tế: Nông dân có thể phải chi tiêu nhiều cho việc phòng trừ sâu bệnh, làm tăng gánh nặng tài chính. Cây trồng có chất lượng kém và số lượng ít sẽ không đạt giá trị cao trên thị trường. Những sản phẩm chất lượng kém có thể khó tiêu thụ, làm giảm doanh thu của nông dân. Nếu sản phẩm không đạt chất lượng, uy tín của nông sản cũng sẽ bị ảnh hưởng.

5. Nguyên tắc phòng trừ

Việc phòng chống sâu vẽ bùa không chỉ giúp bảo vệ cây trồng mà còn đảm bảo hiệu quả kinh tế cho nông dân. Dưới đây là một số biện pháp hiệu quả để phòng chống sâu vẽ bùa trên cây có  múi.

Tăng cường sức khỏe cây cam: Chọn cây giống từ các cơ sở sản xuất giống có uy tín, đã được kiểm nghiệm và chứng nhận về sức khỏe. Ưu tiên chọn các giống cây có khả năng kháng sâu bệnh tốt để giảm thiểu rủi ro.

Cung cấp dinh dưỡng đầy đủ: Sử dụng phân bón hữu cơ và vô cơ hợp lý để cung cấp đủ dinh dưỡng. Đạm, lân, kali là ba yếu tố quan trọng giúp cây phát triển khỏe mạnh. Bón phân vào thời điểm cây cần dinh dưỡng nhất, như giai đoạn ra hoa và phát triển quả.

Tưới nước đầy đủ: Đảm bảo cây luôn có độ ẩm thích hợp, tránh tình trạng khô hạn có thể làm giảm sức đề kháng của cây. Sử dụng hệ thống tưới tiết kiệm nước như tưới nhỏ giọt để cung cấp nước đều cho cây.

Quản lý môi trường: Thường xuyên dọn dẹp cỏ dại xung quanh gốc cây, vì cỏ dại có thể làm nơi trú ẩn cho sâu vẽ bùa và các loại sâu hại khác. Sử dụng màng phủ hoặc lớp phủ hữu cơ để hạn chế sự phát triển của cỏ dại.

Thông thoáng vườn: Trồng cây cách nhau hợp lý, giữ khoảng cách giữa các cây cam để đảm bảo thông thoáng. Điều này không chỉ giúp dễ dàng theo dõi tình trạng cây mà còn ngăn ngừa sâu bệnh phát triển. Tỉa cành thừa và lá già để tăng cường sự thông thoáng cho cây. 

Kiểm tra thường xuyên: Thực hiện kiểm tra định kỳ cây để phát hiện sớm các dấu hiệu của sâu vẽ bùa như vết vẽ trên lá, lá vàng hoặc ấu trùng dưới lá. Ghi chép tình trạng cây để có biện pháp xử lý kịp thời.

Thiên địch ký sinh: nhiều loài ký sinh (đặc biệt các Chalcidoidea nhỏ) có thể kiểm soát phần nào quần thể CLM; duy trì hệ sinh thái vườn nhiều loài hoa, tránh phun thuốc độc rộng rãi để bảo tồn thiên địch. Một số chương trình còn triển khai thả ký sinh. Kích thích thiên địch hoặc bảo vệ thiên địch như bọ rùa, ong ký sinh và các loại côn trùng có lợi khác để kiểm soát sâu vẽ bùa một cách tự nhiên. Tạo môi trường sống cho thiên địch, trồng các loại cây thu hút thiên địch để chúng có thể phát triển và giúp kiểm soát sâu bệnh.

Sử dụng bẫy pheromone (nếu có) hoặc quan sát trực tiếp để theo dõi sự xuất hiện của ngài trưởng thành và thời điểm ra đọt. Nhiều chương trình IPM khuyến cáo theo dõi đợt đọt non để canh tác hợp lý.

Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật: 

• Thuốc tiếp xúc/ingestive như spinosad (nhóm spinosyn), abamectin (avermectin), một số chế phẩm có thành phần dầu khoáng/ horticultural oil giúp phủ lên lá non và hạn chế ấu trùng bộc lộ.
• Thuốc hệ thống (ví dụ nhóm neonicotinoid như imidacloprid, thiamethoxam) có thể được dùng cho vườn ươm hoặc cây mới trồng dưới dạng xử lý gốc/ đắp gốc để bảo vệ trong thời gian dài nhưng cần cân nhắc tác động tới ong mật và môi trường; thời điểm và liều dùng phải theo khuyến cáo địa phương.

Lưu ý an toàn & kháng thuốc: luôn tuân thủ luật thuốc BVTV địa phương, đọc nhãn, xoay vòng nhóm thuốc theo cơ chế tác động (IRAC), và tránh phun trong thời gian hoa nở để bảo vệ ong.