Quản lý Sâu đục thân trên cây Xoài

Sâu đục thân là đối tượng gây hại nguy hiểm bậc nhất trên cây xoài. Khác với các loại sâu hại lá, sâu đục thân tấn công vào hệ thống mạch dẫn và mô gỗ, gây ra những tổn thương cơ học nghiêm trọng và thường dẫn đến chết cây nếu không được phát hiện kịp thời.

1. Tác nhân gây hại và Đặc điểm hình thái

Loài gây hại phổ biến và nghiêm trọng nhất là Xén tóc đục thân (tên khoa học: Batocera rufomaculata hoặc Plocaederus ruficornis), thuộc họ Cerambycidae, bộ Coleoptera (Cánh cứng).

• Thành trùng (Con trưởng thành): Là loài xén tóc có kích thước lớn (dài khoảng 30 – 50 mm), thân màu nâu xám hoặc đỏ nâu. Đặc điểm nhận dạng là đôi râu cứng, phân đốt, có chiều dài vượt quá chiều dài cơ thể.
• Trứng: Có hình bầu dục, màu trắng sữa, thường được đẻ đơn lẻ vào các kẽ nứt của vỏ cây hoặc các vết thương cơ giới trên thân chính và cành lớn.
• Ấu trùng (Sùng): Đây là giai đoạn gây hại chính. Ấu trùng không chân, màu trắng sữa hoặc vàng nhạt, đầu nhỏ màu nâu đen có đôi hàm rất khỏe để đục gỗ. Khi đẫy sức, ấu trùng có thể dài tới 60-80mm.
• Nhộng: Hình thành bên trong đường đục trong thân cây, được bao bọc bởi một lớp kén bằng canxi màu trắng.

2. Đặc điểm sinh học và Chu kỳ đời sống

Vòng đời của sâu đục thân xoài rất dài, thường kéo dài từ 7 tháng đến hơn 1 năm, tùy thuộc vào điều kiện nhiệt độ và độ ẩm.

• Giai đoạn ấu trùng: Kéo dài nhất (7-8 tháng). Đây là thời gian sâu ăn sâu vào thân cây, tạo ra các đường hầm chằng chịt.
• Giai đoạn nhộng: 1-3 tháng.
• Thành trùng: Có thể sống vài tháng, hoạt động mạnh vào ban đêm và bị thu hút bởi ánh sáng.

Tập tính đẻ trứng: Xén tóc trưởng thành không đẻ trứng bừa bãi. Chúng dùng hàm cắn một rãnh nhỏ hình chữ “L” hoặc “V” trên vỏ cây rồi mới đặt trứng vào đó. Vị trí ưu tiên là những nơi có vỏ dày, nứt nẻ hoặc có vết thương cũ. Thời gian trứng: 7-10 ngày.

Cơ chế phá hoại: Giai đoạn 1 (1-2 tháng đầu): Ấu trùng chỉ ăn lớp vỏ và mô phân sinh ngay dưới vỏ. Lúc này cây chưa chết nhưng bị gián đoạn vận chuyển dinh dưỡng.

Giai đoạn 2 (Tháng thứ 3 trở đi): Sâu bắt đầu đục sâu vào tâm gỗ (xylem) theo hướng đi lên. Đây là lý do tại sao lỗ đục thường ở phía dưới nhưng cành chết lại ở phía trên.

Chu kỳ xuất hiện: Thành trùng xuất hiện rộ nhất vào tháng 4 – tháng 6 (miền Nam) hoặc tháng 5 – tháng 7 (miền Bắc), trùng với thời điểm bắt đầu mùa mưa.

3. Triệu chứng và Phương thức gây hại

Sâu đục thân phá hại âm thầm nên rất khó phát hiện ở giai đoạn đầu:

+ Giai đoạn xâm nhiễm: Ấu trùng mới nở đục vào lớp vỏ, ăn phần mô mềm dưới vỏ (phloem), làm gián đoạn quá trình vận chuyển chất hữu cơ.

+ Giai đoạn tấn công mô gỗ: Khi lớn hơn, sâu đục sâu vào tâm gỗ, tạo các đường hầm theo chiều dọc hoặc ngang thân cây.

Dấu hiệu nhận biết:

+ Tại lỗ đục có nhựa cây ứa ra (dạng dịch lỏng hoặc cục nhựa đen).

+ Mùn cưa và phân sâu bị đẩy ra ngoài lỗ đục, tích tụ quanh gốc cây.

+ Cành bị hại lá chuyển vàng, héo khô và dễ gãy đổ khi có gió mạnh.

4. Biện pháp quản lý tổng hợp (IPM)

Để phòng trừ hiệu quả, cần áp dụng kết hợp nhiều phương pháp thay vì chỉ phụ thuộc vào hóa học.

4.1. Biện pháp canh tác và Cơ giới

– Vệ sinh vườn: Cắt tỉa cành bị sâu bệnh, thu gom và tiêu hủy (đốt) để diệt trừ ấu trùng và nhộng bên trong. Thăm vườn thường xuyên, cắt bỏ, tiêu hủy cành vượt, cành bệnh, cành đã mang trái năm trước… Những cành bị sâu đục không được chất đống trong vườn vì sẽ tạo điều kiện cho sâu sinh sôi và phát triển.

– Quét gốc: Sử dụng hỗn hợp vôi + thuốc trừ sâu hoặc Bordeaux quét lên thân cây từ gốc lên cao khoảng 5 m vào đầu mùa mưa để ngăn xén tóc đẻ trứng. Pha hỗn hợp vôi, lưu huỳnh, nước (tỷ lệ 10:1:40) quét quanh thân cây từ chảng 3 trở xuống (hoặc từ mặt đất lên 3 mét). Đợi hỗn hợp thấm vào cây, dùng đất sét trét che đậy thân cây không để xén tóc đẻ trứng và diệt cả trứng.

– Bắt thủ công: Dùng bẫy đèn để thu gom xén tóc trưởng thành vào đầu mùa mưa. Dùng dây kẽm soi vào lỗ đục để tiêu diệt trực tiếp ấu trùng.

– Không gây ra vết thương cơ giới trên vỏ thân cây (chặt, băm, lột vỏ… để ức chế sinh trưởng, kích cây ra hoa) vì sẽ tạo điều kiện cho xén tóc đẻ trứng.

– Xén tóc chỉ xuất hiện rộ vào thời điểm đẻ trứng và lúc đêm tối. Xén tóc thường bị thu hút bởi ánh sáng đèn nên có thể sử dụng bẫy đèn vào đầu mùa mưa (sau khi thành trùng vừa trưởng thành).

4.2. Biện pháp hóa học

Khi cây đã bị sâu đục vào lõi gỗ, phun thuốc thông thường sẽ không hiệu quả. Cần thực hiện quy trình sau:

• Làm sạch lỗ đục: Dùng que sắt nạo sạch mùn cưa ở miệng lỗ.

• Chuẩn bị thuốc: Pha thuốc có tính lưu dẫn và xông hơi mạnh (Ví dụ: Hoạt chất Chlorpyrifos Ethyl hoặc Cypermethrin pha tỷ lệ 1 thuốc : 5 nước).

• Bơm thuốc: Dùng ống tiêm bơm đầy dung dịch vào lỗ đục.

• Bịt kín: Dùng bông gòn thấm thuốc nhét vào lỗ, sau đó dùng đất sét hoặc keo liền sẹo bịt kín lại để giữ hơi thuốc bên trong.

4.3. Biện pháp sinh học

• Kiến vàng (Oecophylla smaragdina): Đây là “khắc tinh” của xén tóc. Kiến vàng tấn công thành trùng và ngăn cản chúng đẻ trứng. Hãy bắc cầu dây cho kiến di chuyển giữa các cây trong vườn.

• Nấm ký sinh: Sử dụng chế phẩm nấm xanh (Metarhizium) và nấm trắng (Beauveria) hòa nước, phun đậm vào thân và gốc cây vào buổi chiều mát để bào tử nấm xâm nhập vào trứng và ấu trùng.

Bảng tóm tắt lịch trình quản lý theo năm

Lời khuyên: Phòng trừ sâu đục thân xoài là một quá trình “kiên trì”. Không có loại thuốc nào phun một lần là hết hoàn toàn vì vòng đời chúng quá dài. Bí quyết thành công nằm ở việc “Thăm vườn thường xuyên” để phát hiện ngay khi sâu còn ở dưới lớp vỏ.