Hướng dẫn phục hồi vườn cây ăn quả sau bão lũ

Bão lũ – ngập úng hoặc dòng nước tràn vào vườn cây ăn quả – là một trong những rủi ro thiên tai lớn đối với sản xuất cây ăn quả, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Vườn cây chịu tác động không chỉ từ dòng nước làm đổ ngã, làm sạt đất, mà còn từ ngập úng kéo dài, suy giảm oxy trong đất, rửa trôi dinh dưỡng, xói mòn, và tăng nguy cơ bệnh hại.

1. Hiểu biết về tác động của bão lũ/ ngập úng đối với cây ăn quả

1.1 Tác động đến rễ, đất và trao đổi khí

• Khi đất bị ngập úng hoặc ngập nước lâu ngày, khoảng rỗng giữa các hạt đất bị thay bởi nước, khiến oxy không thể khuyếch tán tốt tới rễ, gây thiếu oxy (hypoxia) hoặc thậm chí thiếu khí hoàn toàn (anoxia).
• Thiếu oxy rễ khiến hô hấp của rễ bị hạn chế, sản sinh các sản phẩm bất lợi như lactic acid, ethanol, và các ROS (reactive oxygen species) làm tổn thương tế bào.
• Đất có thể bị đóng cục (compact) sau ngập úng, tạo ra các lớp nén, váng bề mặt do lớp bùn hoặc cát đổ vào, làm giảm khả năng thâm nhập nước/khí và làm tổn thương rễ.

1.2 Tác động tới sinh lý – cây và trái

• Cây bị stress nước, lên lá và thân sẽ có biểu hiện như vàng lá, rụng lá, ngọn cây chết khô (die-back) do rễ không thể hút nước hoặc dinh dưỡng.
• Trái cây từ cây bị ngập úng thường có kích thước nhỏ hơn, độ đặc  giảm, độ cứng của mô trái giảm khi so sánh với cây không bị ngập.
• Cây có thể bị nhiễm bệnh rễ do vi sinh vật (như Phytophthora spp., Pythium spp.) do điều kiện ẩm ướt kéo dài, tạo điều kiện cho tác nhân hại phát triển mạnh.

1.3 Khả năng hồi phục và yếu tố ảnh hưởng

• Thời gian ngập và loại đất rất quan trọng: nếu nước rút nhanh (trong khoảng 24 h) thì tác động thường sẽ thấp hơn rất nhiều.
• Ngược lại, nếu ngập > 3 ngày, đặc biệt trên đất sét hoặc lớp đất sét nông, hoặc đất không thoát nước tốt, tác động sẽ nghiêm trọng hơn.
• Loài cây ăn quả, giống cây, gốc ghép (rootstock) có khả năng chịu ngập khác nhau. Ví dụ: cây đào, mận, hạnh nhân rất nhạy với ngập úng.
• Việc phục hồi không chỉ là rút nước, mà còn phải phục hồi điều kiện đất, dinh dưỡng, hệ rễ, phòng bệnh và theo dõi dài hạn.

2. Phân loại mức độ thiệt hại

Có thể phân loại đơn giản như sau:

• Nhẹ: nước rút nhanh (< 24h), cây không ngã đổ, hệ rễ vẫn có khả năng hồi phục tốt.
• Trung bình: nước ngập từ 24h tới vài ngày, cây nghiêng hoặc bật rễ một phần, hệ rễ tổn thương trung bình, đất thoát nước kém.
• Nặng: ngập >3 ngày, cây bật gốc hoặc chết phần lớn rễ, đất bị sụt/lún, bùn dày đọng, nhiều cây chết hoặc cần thay mới.

Quyết định giữ cây hay thay mới

• Nếu cây bị tổn thương nhưng còn khả năng phục hồi (rễ còn, thân còn sống, đất cải tạo được), thì thực hiện phục hồi.
• Nếu cây đã bị tổn thương nghiêm trọng (rễ hầu như chết, cây ngã hoàn toàn, đất hóa chất/ hư hại nặng) thì nên cân nhắc việc thay mới hoặc chuyển sang loại cây khác phù hợp hơn.

3. Biện pháp khẩn cấp ngay sau khi nước rút

Ngay khi nước đã rút khỏi vùng vườn (hoặc đã an toàn để vào), cần triển khai các biện pháp đầu tiên để ngăn ngừa tổn thương sâu hơn và tạo điều kiện phục hồi.

3.1 Thoát nước và cải thiện thoát nước bề mặt

• Tạo rãnh thoát nước, nếu cần bơm/ tự thoát để giảm độ ẩm dư thừa nhanh nhất. 
• Tránh lái xe cơ giới hay máy móc nặng khi đất còn ướt, vì sẽ gây nén đất, tạo lớp cứng, khiến rễ khó phát triển.
• Nếu khu vực trũng hoặc có lớp đất sét ngăn thoát nước dưới, cần xem xét lắp đặt cống, rãnh ngang, bổ sung cát hoặc các vật liệu cải thiện thoát nước.

3.2 Vệ sinh cây và khu vực vườn

• Rửa trôi lớp bùn đọng quanh gốc và thân cây (nếu có) để giảm ẩm và vi khuẩn/ hại theo bùn.
• Cắt bỏ nhanh các cây bị bật gốc, cây chết để tránh lan bệnh.
• Cắt tỉa những cành gãy, cành bị hư hại nặng để cây không phải gánh tải sinh dưỡng cho phần chết.

3.3 Giảm tải cho cây

• Giảm bớt tán cây: đối với cây ăn quả, giảm một phần cành hoặc mặt lá giúp cây không bị mất nước nhiều trong khi rễ còn yếu.
• Loại bỏ quả non hoặc trái đang phát triển nếu cây đang gánh tải lớn, giúp cây tập trung hồi phục thay vì nuôi trái.

3.4 Khẩn trương phòng bệnh rễ và thân

• Ứ đọng nước và ẩm cao là điều kiện thuận lợi cho bệnh rễ như Phytophthora, Pythium phát triển. Khi cây bị ngập, cần sử dụng các thuốc/biện pháp phòng phòng rễ càng sớm càng tốt.
• Có thể xử lý quanh gốc cây bằng chế phẩm vi sinh (Trichoderma…), hoặc hóa chất phù hợp tuỳ loại cây và điều kiện.

3.5 Bổ sung dinh dưỡng cơ bản

• Ngập úng thường đồng nghĩa với việc dinh dưỡng bị rửa trôi, đặc biệt là N, K, B…
• Sau khi đất đã khô tới mức độ làm việc được, có thể bón phân cân đối hoặc phân lót nhẹ giúp cây hồi phục gốc rễ. Tuy nhiên, tránh bón quá liều N ngay vì rễ đang suy yếu. (Theo khuyến nghị phục hồi vườn cây lâu năm)

4. Phục hồi trung và dài hạn cho vườn cây ăn quả

Sau giai đoạn khẩn cấp, bước tiếp theo là phục hồi hoàn chỉnh nhằm đưa vườn cây vào trạng thái ổn định, phục hồi năng suất và chất lượng.

Cải tạo đất và phục hồi hệ rễ

Khi đất đã ráo, tiến hành xới nhẹ bề mặt đất để phá lớp váng, giảm cường độ nén và tăng khả năng thâm nhập oxy

Bổ sung vật liệu cải tạo như vôi, thạch cao (gypsum) nếu đất có vấn đề thoát nước do lớp sét dưới hoặc có độ mặn/ axit cao sau ngập lụt.

Trải lớp phủ mặt đất bằng rơm rạ, cỏ, hoặc trồng cây che phủ giữa hàng nhằm tăng hàm lượng hữu cơ, cải thiện cấu trúc đất, giảm xói và nén đất.

Nếu hệ rễ bị suy yếu nhiều, có thể cân nhắc kích thích rễ bằng chế phẩm sinh học (ví dụ humic acid, vi sinh) hoặc bón phân lót có tác dụng kích rễ. 

 Tỉa cành, tạo tán, chăm cây

Cắt tỉa cành chết, bị chấn thương để cây không tiêu hao sinh lực cho phần tổn thương, đồng thời tạo thông thoáng để bệnh không phát triển.

Điều chỉnh tán cây để ánh sáng và thông gió tốt hơn, giúp cây hồi phục và giảm nguy cơ bệnh.

Bón phân và chăm sóc dinh dưỡng

Dựa trên phân tích đất nếu có, điều chỉnh lượng phân NPK và vi lượng phù hợp với cây ăn quả. Ví dụ nghiên cứu cho thấy kết hợp bón phân và humic acid + phun vi lượng giúp phục hồi vườn sau lũ.

Ưu tiên bón phân chứa P, K và vi lượng trước khi bón N mạnh, vì rễ đang yếu nên cần P, K để phục hồi rễ và tăng khả năng chống chịu.

Theo dõi cây và phòng trừ sâu bệnh

Sau ngập, cây có nguy cơ cao bị bệnh rễ, bệnh thân, thối cây, nấm, vi khuẩn xâm nhiễm. Cần theo dõi định kỳ (ví dụ mỗi 1-2 tuần) để phát hiện sớm.

Phòng ngừa sâu bệnh chứ không chỉ chữa khi đã phát; sử dụng biện pháp sinh học hoặc hóa học phù hợp tùy cây ăn quả, điều kiện vườn và quy định địa phương.

Trồng cây che phủ hoặc cây chắn gió xung quanh vườn cũng giúp cải thiện điều kiện vi khí hậu, giảm stress cho cây.

Phục hồi năng suất và chất lượng trái

Đối với cây bị ngập/ đổ, có thể mất một hoặc vài vụ để phục hồi hoàn toàn năng suất. Nghiên cứu cho thấy cây bị ngập dài ngày có trái nhỏ hơn, chất lượng kém hơn.

Cần kiên nhẫn và không nên quá vội vàng thu hoạch hay ép cây nhanh trở lại lịch sản xuất bình thường nếu cây chưa khỏe.

Máy đo độ ẩm đất, kiểm tra độ thoát nước, đo sự hồi phục rễ và tán cây nên được thực hiện để đánh giá tiến trình.

5. Phòng ngừa và nâng cao khả năng thích ứng cho cây ăn quả

Nâng cấp hệ thống thoát nước và cơ sở hạ tầng vườn

Thiết kế rãnh thoát nước, đường kính thoát phù hợp, đặt tại các vị trí thấp trong vườn; sử dụng mương, cống để dẫn nước đi nhanh không đọng lại quanh gốc.

Tránh sử dụng vườn trong điều kiện đất luôn nằm dưới mực nước hoặc có lịch sử ngập; nếu có vùng trũng thì nên đặt cây hoặc đắp mô đất cao hơn.

Lựa chọn giống, rootstock và kỹ thuật phù hợp

Chọn giống cây ăn quả và gốc ghép có khả năng chịu ẩm, chịu ngập tốt hơn, hoặc phù hợp với điều kiện đất sau bão lũ.

Trồng cây trên mô đất cao, tạo đường dòng nước ra nhanh, sử dụng phủ mặt đất, cây che phủ giữa hàng để cải thiện cấu trúc đất và thông khí

Quản lý vườn tổng thể và giám sát cảnh báo

Theo dõi thường xuyên tình trạng cây, đất, hệ thống thoát nước; sử dụng công cụ giám sát độ ẩm đất, bảng cảnh báo khi đất nguy cơ ngập.

Lên kế hoạch bảo hiểm thiên tai, tài liệu hóa ảnh hưởng, ghi nhận thiệt hại để rút kinh nghiệm.

Tăng cường đa dạng cây trồng và sinh thái vườn

Xem xét trồng xen giữa các cây ăn quả với cây che phủ, cây hàng rào; tăng khả năng hồi phục, cải thiện cấu trúc đất, giảm rủi ro tập trung.

Tạo hệ thống vườn linh hoạt, có khả năng chịu đựng các sự kiện cực đoan tốt hơn.